مقدمه:
جنبش عدم تعهد برپایه اصول احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورهای عضو، عدم تجاوز، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و امتیازات متقابل و همزیستی مسالمت آمیز در دهه ۱۹۵۰ شکل گرفت. این تشکل به عنوان یک تشکل مهم بین‌المللی، یکی از مجموعه‌های تأثیرگذار برروند تحولات جهان است.
این جنبش به مثابه نشانه‌ای از پایان دوران استعمار، اعلام مخالفت با پذیرش سلطه قدرتهای بزرگ و تریبونی آزاد برای اعلام نظرات و مواضع کشورهای جهان سوم و در حال توسعه بود و عضویت در آن به منزله دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌آمد.
طبق رویه جنبش عدم تعهد، در فاصله میان دو نشست سران عدم تعهد یک اجلاس وزرا برگزار می‌شود که طی آن تصمیمات مهم نشست سران بررسی و روزآمد می‌شود و متناسب با شرایط جدید اسناد و تصمیمات قبلی اصلاح می‌شود یا تصمیمات و اسناد جدیدی به تصویب می‌رسد. در مقام اهمیت اجلاس وزرا باید گفت که بعد از نشست سران، اجلاس وزرای خارجه که در اصل میان دو اجلاس سران برگزار می‌شود از بیشترین اهمیت در میان سایر نشستهای عدم تعهد، حتی سایر نشستهای وزرا برخوردار است چرا که بیشتر امور مربوط به آماده سازی اسناد و مذاکرات مربوط به اجلاس سران در اجلاس وزرا انجام می‌شود و مذاکرات آن معمولاً مفصل‌تر و پیچیده‌تر است. برگزاری اجلاس در تهران به دلیل شرایط خاص جنبش عدم تعهد و سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی و روابط خارجی کشور برخوردار است. براین اساس، برنامه‌ریزی مناسب در همه زمینه‌ها با در نظر گرفتن مکان مناسب و نظارت برروند آن صورت گرفته است.
این اجلاس از آنجا اهمیت می‌یابد که جمهوری اسلامی ایران در نشست سران آمادگی خود را برای میزبانی شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در سال ۲۰۱۲ اعلام کرده است. در ادامه و پس از مطالعه تاریخچه ای کوتاه و اصول اولیه جنبش، به مرور ساختار جنبش عدم تعهد و دیگر مباحث مرتبط با آن پرداخته شده است.
تاریخچه:
در آوریل ۱۹۵۴ گروهی از کشورهای آسیایی در پایتخت سریلانکا (کلمبو) اجتماع کرده و درباره همکاری با یکدیگر و با کشورهای تازه استقلال یافته آسیایی و آفریقایی به توافق رسیدند و اولین تلاش در راستای همبستگی و همکاری و دستیابی به مواضع مشترک صورت گرفت. یک سال بعد در سال ۱۹۵۵ نخستین اجلاس مشترک کشورهای آسیایی و آفریقایی در شهر باندوگ اندونزی تشکیل گردید.
در کنفرانس باندوگ که بر اساس توافق های کنفرانس کلمبو برپا گردید، صلح جهانی، تشریک مساعی کشورها، استعمار مستقیم و غیرمستقیم و آثار و خطرات ناشی از عدم رعایت آن، احترام به عقاید یکدیگر و حفظ روابط دوستانه و ترویج و توسعه، اصول ذیل مورد تاکید قرار گرفت:
الف: احترام به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و تعهدات بین المللی
ب: احترام به حقوق اساسی انسان ها
پ:احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها
ت: خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا توسل به زور
ث : به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و همه ملت ها
ج: خودداری از مداخله در امور داخل کشورها و احترام به حق ملت ها در دفاع فردی یا جمعی
درسپتامبر ۱۹۶۱ اولین اجلاس کشورهای موسوم به جنبش عدم تعهد به منظور بررسی و تبادل نظر پیرامون برقراری صلح و امنیت بین المللی، همکاری های بین المللی، بهبود وضعیت اقتصادی در بلگراد برگزار گردید.
از این سال به بعد عضویت در جنبش عدم تعهد یعنی اعلام مخالفت و عدم پذیرش سلطه قدرت های بزرگ و دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نفی استعمار و استعمارگری و تعدیل کننده نظام جهان تلقی گردید.
ایران به دلیل عضویت در پیمان نظامی بغداد (پیمان سنتو) نتوانست به عضویت جنبش غیرمتعهدها درآید و با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط رژیم در سال ۱۹۷۹ و انحلال پیمان سنتو ،جمهوری اسلامی ایران در سپتامبر ۱۹۷۹ همزمان با برگزاری ششمین اجلاس سران غیرمتعهد ها رسما به عضویت این جنبش درآمد.
با فروپاشی نظام دوقطبی و پایان جنگ سرد و یک قطبی- چندقطبی شدن جهان و تحولات نوین در عرصه بین المللی جنبش عدم تعهد نیز با وضعیت نوینی مواجه گردید. جنبش عدم تعهد همسو با تحولات بین المللی و نیاز اعضا و مقابله با پدیده های نوظهور تدابیر لازم و تلاش های هدفمندی را در جهت حفظ اصول و اهداف اولیه بنیانگذاران بکار بسته است.(بابایی،۲۱۹:۱۳۸۲)
ساختار:
جنبش عدم تعهد دارای سازمان و تشکیلات مخصوصی نیست. شاید علت اصلی آن این بود که بنیانگذاران جنبش چون خود علیه دسته‌بندی و بلوک‌سازی به پا خاسته بودند نمی‌خواستند به جنبش خود شکل یک گروه و سازمان مشخصی را بدهند. معذالک در طول زمان، جنبش غیرمتعهدها خود به خود شکل گرفت و کم و بیش دارای سازمان و ارگانی شد که گرچه با قالب‌های سنتی اتحادیه‌ها و سازمان‌ها منطبق نیست ولی می‌توان آن را یک گروه مخصوص به خود توصیف کرد. کشورهایی با رژیمهای سیاسی متفاوت، با سیستم‌های اقتصادی ناهمگون و با وسعت، قدرت و مناطق جغرافیایی مختلف در این جنبش گردهم آمدند که تنها عامل پیوندشان اصل همزیستی مسالمت آمیز بود. اولین شرط این همزیستی، عدم شرکت اعضاء دردسته‌بندیهای سیاسی و خودداری از دادن پایگاههای نظامی به بلوک‌های شرق و غرب تعیین شد، هرچند به تدریج این شرایط نیز در عمل رعایت نگردید و برخی کشورهای عضو به گروه غرب یا شرق تمایل داشتند و در هر فرصتی تلاش می‌کردند به نفع آنها اقدام کنند، درحالیکه خود را همچنان غیرمتعهد می‌خواندند. جنبش عدم تعهد در دوره پس از جنگ سرد با چالشهای گوناگونی مواجه بود و حتی برخی فلسفه وجودی آن را زیر سئوال برده و معدودی از کشورهای عضو از آن کناره گرفتند، اما کشورهای فعال جنبش آن را همچنان زنده نگاه داشته و برای تقویت آن تلاش کردند. در حال حاضر ۱۲۰ کشور از آسیا، آمریکای لاتین و اروپا در جنبش عدم تعهد عضویت دارند. بنیانگذاران جنبش عدم تعهد و جانشینان بعدی آنها براین باور بودند که با توجه به تنوع جغرافیایی و ایدئولوژیکی کشورهای عضو، در صورت ایجاد ساختارهای رسمی همچون اساسنامه و دبیرخانه داخلی، احتمالاً این جنبش از هم فروخواهد پاشید. زیرا یک سازمان فراملی متشکل از کشورهایی با ایدئولوژی ها و اهداف مختلف هرگز قادر به ایجاد ساختاری اداری و منطقی برای اجرای سیاست هایی که مورد توافق کشورهای عضو باشد، نخواهد بود.
به همین سبب، نوع منحصر به فردی از ساختار اداری در این جنبش شکل گرفت. براین اساس، ساختار اداری جنبش عدم تعهد مانند سایر سازمان های معمول، چندان دارای سلسله مراتب منطقی و حساب شده نیست و همه کشورهای عضو فارغ از اندازه و اهمیت خود از این فرصت برخوردارند تا در تصمیم سازی و سیاست گذاری های جهانی نقش ایفا کنند.
دراین چارچوب، اجلاس سران، مناسبتی است که در بالاترین سطح تشکیل جلسه می دهد و کشور میزبان ریاست جنبش و مسئولیت های مربوطه را از کشور میزبان قبلی برای مدت سه سال تا اجلاس بعدی برعهده می گیرد. به این ترتیب ساختار اداری جنبش نیز در مدت ریاست کشور میزبان به این کشور سپرده می شود که این وظیفه نیز معمولاً برعهده وزارت خارجه آن کشور قرار می گیرد. علاوه بر این، از آنجا که سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به طور منظم در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار می کنند و بیشتر کارهای خود را در آنجا انجام می دهند نماینده دائم کشور رئیس جنبش به عنوان وزیر امور عدم تعهد عمل می کند.(آذرنگ،۲۶:۱۳۶۵)
به منظور تسهیل مسئولیت های ریاست جنبش، تعدادی ساختار با هدف ارتقای هماهنگی میان کشورهای عضو به وجود آمده است که شامل گروه های کاری، گروه های تماس، کمیته های ویژه و سایر کمیته های عدم تعهد است. جنبش عدم تعهد در قالب اجلاس های مختلف فعالیت های خود را هماهنگ می کند و انجام می دهد و فاقد دبیرخانه دائمی است. این جلسات عبارتند از:
۱-۳ اجلاس سران
مهمترین رکن جنبش، اجلاس سران است که هر سه سال یکبار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می شود. رئیس کشوری که اجلاس در آن برگزار می شود، به مدت ۳ سال ریاست جنبش را برعهده خواهد داشت. ریاست جنبش مقامی مشابه دبیرکل در سازمان های بین المللی است.
۲- ۳ اجلاس وزرای امور خارجه
اجلاس وزرای امور خارجه نیز هر سه سال یکبار و در فاصله دو اجلاس و در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می گردد.
۳- ۳ اجلاس تخصصی
اجلاس وزرای جمعیت، کشاورزی، بهداری، ورزش، اطلاعات (فرهنگ و ارشاد) و اتحادیه خبرگزاری های کشورهای غیرمتعهد از جمله اجلاس تخصصی غیرمتعهدهاست.
۴-۳- کمیته متدولوژی
شکل گیری نظام نوین جهانی و تحولات سریع در حوزه علم و فناوری موجب گردید که جنبش عدم تعهد برای رویارویی و همسویی با این پدیده ها و تحولات و پای بندی به اصول و اهداف خود و تدوین متدولوژی نوین جنبش در اجلاس نیکوزیا (۱۹۸۸) ،کمیته متدولوژی جنبش عدم تعهد را تاسیس نماید. این کمیته مسئول بررسی و اتخاذ روش های مناسب و نوین ارتقاء نقش جنبش در تحولات بین المللی است. پس از مروری بر ساختار چهار وجهی جنبش عدم تعهد، در قسمت بعد به مطالعه نقش جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد پرداخته شده است.( ناصری،۱۱۰:۱۳۴۹-۱۰۱)
جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد:
ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد ۱۹۶۱) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد.
در سال ۱۳۵۷، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، ایران به عضویت این سازمان درآمد. جمهوری اسلامی ایران براساس آموزه های اصلی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره)، یعنی دکترین نه شرقی نه غربی که به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، ترجیح می دهد این جنبش با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری، به بازنگری در متن معادلات جهانی مبادرت ورزد. این، فصل مشترک مواضع و سخنرانی های مسئولان ایران در نشست های متعدد سران و وزیران خارجه کشورمان از سال ۱۳۵۷ تاکنون بوده است.
شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مفیدترین سازمان های بین المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از سال ۱۳۶۰، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر ۱۳۶۷، حمایت از اجرای قطعنامه ۵۹۸ و سایر موضع گیری هایی که با سیاست های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است.مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی)۲ خواستار شد.در نگاه کلی می توان گفت با پیوستن ایران به این جنبش، اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به یک سازوکار تأثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است؛ به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است.
اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس های سران این جنبش تبلور یافته است عبارتند از: درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدیدنظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعال تر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش، بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالتخواهی.
سازوکارها و راهکارهای اجرایی جنبش عدم‌تعهد:
ساز و کارها و راهکارهای جنبش عدم تعهد را می توان در چند بخش زیر به منظور درک بهتر مطلب طبقه بندی نمود.
۱-۵- تهیه اسناد
از آنجا که جنبش عدم تعهد فاقد دبیرخانه، مقر دائم و کادر ثابت می‌باشد، برحسب نوع اجلاس، کشور میزبان به تدارک وسائل و ابزار کار مورد نیاز می پردازد و چنانچه کمبودی در امر خدمات باشد کشورهای دیگر عضو کمک‌های لازم را دراختیار کشور میزبان قرار می‌دهند. برهمین اساس تهیه اسناد نیز وظیفه کشور میزبان است که باید با مشورت گسترده با دیگر اعضاء صورت گیرد. کشور میزبان باید تلاش کند تا پیش‌نویس اسناد مربوط به اجلاس را هرچه سریع‌تر و حداقل یک ماه قبل از برگزاری اجلاس تهیه و توزیع کند، معمولاً پیش‌نویس اسناد اجلاس در جلسات دفتر هماهنگی در نیویورک مورد بررسی اولیه قرار گرفته و تصمیم‌گیری در خصوص موارد مهم و موضوعات حساس و مورد اختلاف به نشست کارشناسان ارشد و اجلاس وزرا یا سران ارجاع می‌شود. اگرچه در تمامی جلسات و مصوبات کمیته متدلوژی همواره برلزوم موجز بودن اسناد و بیانیه‌های پایانی اجلاسهای عدم تعهد و نیز پرهیز از درج مطالب تکراری در آنها تأکید شده ولی با توجه به کثرت اعضای جنبش و اهمیت موضوعات متفاوت از نظر کشورهای عضو، درگذشته، بیانیه‌های اجلاسهای وزرا و سران عدم تعهد معمولاً طولانی بوده و در آنها دیدگاههای اعضای جنبش در خصوص کلیه موارد مطرح در دستور کار مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل منعکس شده است. در سالهای اخیر با توجه به گسترش اینترنت، امکان دستیابی به اسناد جنبش عدم تعهد از طریق این وسیله ارتباط جمعی فراهم آمده و کشورهایی که ریاست جنبش عدم تعهد را برعهده داشته‌اند با ایجاد وب‌سایت مخصوص جنبش، کلیه اسناد مربوط را در پایگاه اطلاع‌رسانی خود ثبت و نگهداری کرده‌اند.
۲- ۵- تصمیم‌گیری
تصمیم‌گیری در کلیه اجلاسها و نشستهای جنبش عدم‌تعهد براساس اجماع کشورهای عضو است. رای اجماع به دو دلیل کاربرد مؤثری در جنبش داشته است: از یک سو یک امر نمادین است که وحدت و یکپارچگی جهان سوم را به نمایش می‌گذارد و از سوی دیگر از توافقهای دقیق و واضح که می‌تواند برای اعضاء مشکل‌افرین باشد پیشگیری می‌نماید. تصمیم‌گیری براساس اجماع بعضاً موجب اعلام مواضع کلی و پرهیز از پرداختن به جزئیات موضوعات مورد اختلاف گردیده و این امکان را برای اعضاء فراهم می‌آورد که بدون فشار ناشی از یک رای ثبت شده، مصالحه نمایند. همچنین توسل به اجماع درگذشته، اعضای جنبش عدم‌تعهد را که از نظر نظامی و اقتصادی ضعیف‌تر بودند، قادر ساخته که در مقابل فشار دولتهای خارجی مقاومت نمایند. البته شیوه اجماع در تصمیم‌گیریهای جنبش عدم تعهد خالی از اشکال نبوده و این امر همواره مسائل و مشکلاتی را در اجلاسهای مختلف به وجود آورده که بیش از همه کشور میزبان را آزار داده است. تلاش میزبان برای کسب موافقت دو کشور عضو جنبش در خصوص موضوعات مورد اختلاف همواره موجب طولانی شدن جلسات جنبش، بیان مواضع تکراری و نهایتاً نارضایتی یک یا هر دو طرف منازعه شده است. لازم به ذکر است که مصوبات جنبش عدم تعهد دارای هیچگونه تعهد و ضمانت اجرایی نبوده و تنها بیانگر دیدگاهها و نظرات کشورهای عضو در خصوص مسائل بین‌المللی است که این امر به نوبه خود از نظر افکار عمومی جهان حائز اهمیت است. به عنوان مثال موجب افزایش قدرت چانه‌زنی کشورهای عضو جنبش در مقابل سایر کشورها در مجامع بین‌المللی نظیر سازمان ملل خواهد شد.
۳-۵- اعلام تحفظ
معمولاً تلاش می‌شود نظرات همه اعضاء در متن نهایی بیانیه‌ها و اسناد مصوب اجلاس ها و نشست های جنبش عدم تعهد درنظرگرفته شود، با این حال ممکن است یک یا تعداد معدودی از کشورهای عضو، متن تعدیل شده را بعد از کسب رای اجماع قابل قبول ندانند که در این صورت تحفظ خود را نسبت به آن بخش از بیانیه یا سند مصوب اعلام کرده و متن تحفظ خود را دراختیار کشور میزبان قرار می‌دهند.
۴-۵ شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد
زمانی که قرار شد کشورهای غیرمتعهد برای نخستین بار در سال ۱۹۶۱ در بلگراد گردهم آیند، بنیانگذاران جنبش یک جلسه مقدماتی در قاهره تشکیل داده و در آن معیارهای پنج گانه ذیل را برای تعیین و تعریف کشورهای غیرمتعهد که می‌باید به کنفرانس دعوت شوند، در نظر گرفتند.
الف: داشتن سیاست مستقل برمبنای همزیستی مسالمت‌آمیز
ب: پشتیبانی از نهضت‌های آزادیبخش
پ: عدم وابستگی به اتحادیه‌های نظامی
ت: نداشتن هیچگونه اتحاد نظامی دوجانبه با یکی از قدرتهای بزرگ
ث: خودداری از پذیرفتن ونداشتن پایگاههای نظامی خارجی در خاک خود
امروزمعیارپذیرش اعضای جدید درجنبش عدم تعهد آنگونه که در”سند متدلوژی کارتاهنا” آمده عبارت از پایبندی به اصول و اهداف جنبش عدم تعهد یعنی همان اصول دهگانه باندونگ و نیز پایبندی به اهداف و اصولی که دراجلاس یازدهم سران عدم تعهد مورد تأکید مجدد قرارگرفت ازجمله استقلال، تمامیت ارضی وحاکمیت کشورها؛ دستیابی به خلع سلاح کامل تحت کنترل مؤثر بین‌المللی، حق مردم تحت استعمار،دیگر اشکال سلطه خارجی یا اشغال بیگانه برای تحقق حق خودمختاری و تعیین سرنوشت، برابری همه ملتها، احترام کامل به حقوق بین‌الملل، حل مسالمت آمیز اختلافات،حاکمیت مردم سالاری درروابط بین‌الملل، توسعه اقتصادی واجتماعی،ایجاد یک نظم عادلانه اقتصادی بین‌المللی،توسعه منابع انسانی، حفظ وارتقاء کلیه حقوق بشر،آزادیهای اساسی ازجمله:حق توسعه وهمزیستی مسالمت‌آمیزنظامها، فرهنگها وجوامع مختلف. همچنین همبستگی با جنبش عدم تعهد و حمایت از ابتکارات و پیشنهادات جنبش، به عنوان یکی دیگر از معیارهای پذیرش اعضای جدید در این سند قید شده است. درخواست کشورها برای عضویت در جنبش عدم تعهد باید به صورت کتبی و با امضای رئیس کشور، دولت و یا وزیرخارجه کشور درخواست کننده، تسلیم رئیس دوره‌ای جنبش گردد. نسخه‌ای از درخواست مذکور دراختیار کلیه اعضاء قرار گرفته و پس از بررسی موضوع در جلسه دفتر هماهنگی در نیویورک، در صورت عدم مخالفت کشورهای عضو، بنابر توضیح دفتر هماهنگی، عضویت کشور درخواست‌کننده در اولین اجلاس وزرای خارجه و یا سران جنبش عدم تعهد به تصویب می رسد. در حال حاضر ۱۲۰ کشور عضو جنبش عدم تعهدند.
۵-۵ اعضای ناظر
به منظور جلب مشارکت دیگر بازیگران صحنه بین‌المللی، رویه جاری در جنبش عدم تعهد برآن است که کشورها و سازمانهای متقاضی را به عنوان ناظر برای شرکت در اجلاسهای مختلف می‌پذیرد. کشورهایی که شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد را دارا باشند، می‌توانند به عنوان ناظر نیز پذیرفته شوند. اعضای ناظر پس از کسب اجازه از هیئت رئیسه هر اجلاس می‌توانند علاوه برحضور در جلسات عمومی، به ایراد سخنرانی و ارائه نظرات و دیدگاههای خود بپردازند.
ارگانهای جنبش عدم تعهد:
نظربه ماهیت جنبش عدم تعهد، طرزکار وعملکرد جنبش با دیگر مجامع و اجلاس های بین‌المللی تفاوت دارد. این جنبش فاقد دبیرخانه ثابت بوده،اعضای آن هیچ مبلغی به عنوان حق عضویت دراین جنبش پرداخت نمی‌نمایند و تمامی هزینه‌های جنبش عدم تعهد به عهده ریاست دوره‌ای آن می‌باشد.(قوام، ۱۶۴:۱۳۷۸) به تدریج و در طول زمان، اجتماعات جنبش عدم تعهد مرکب از نمایندگان کشورهای عضو در سطوح مختلف برگزار گردیده و امروز می‌توان اجتماعات مختلف و متناوب را به عنوان ارگانهای جنبش به شرح ذیل مورد شناسایی قرار داد:
۱-۶- اجلاس سران
اجلاس سران بالاترین و عالی‌ترین گردهمایی جنبش عدم تعهد بشمار می‌آید که معمولاً هر سه سال یک بار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می‌شود و از آن پس کشور میزبان ریاست جنبش را برعهده می‌گیرد. چند روز قبل از گردهمایی سران اجلاس، کارشناسان ارشد و نشست وزرای خارجه کشورهای عضو جهت بررسی نهایی پیش‌نویس بیانیه پایانی و دیگر بیانیه‌ها که قبلاً توسط دولت میزبان تهیه و در دفتر هماهنگی در نیویورک مورد بررسی قرار گرفته، تشکیل میگردد. کارشناسان ارشد معمولاً با تشکیل دو کمیته سیاسی و اقتصادی، اجتماعی، ضمن بحث و گفتگو، نظرات پیشنهادی خود را به صورت اصلاحیه برای درج در بیانیه نهایی پیشنهاد می‌کنند که در صورت کسب اجماع در بیانیه درج میگردد. کارشناسان ارشد گزارش کار خود را به اجلاس وزرا ارائه داده و وزرا نیز پس از بررسی مصوبات کارشناسان، اسناد اجلاس را برای تصویب نهایی به اجلاس سران می‌دهند. این مصوبات در صورت نظر موافق سران مورد تصویب نهایی قرار می‌گیرد و به عنوان بیانیه جنبش منتشر میگردد. لازم به ذکر است که وزرای خارجه و سران در طول اجلاس علاوه بربررسی مواضع و مسائل مطرح شده، در جلسات عمومی به ایراد سخنرانی در خصوص مسائل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخته و در حاشیه اجلاس نیز به انجام دیدارهای دوجانبه و چندجانبه با دیگر اعضاء می‌پردازند. معمولاً در آغاز دوره سه ساله، محل اجلاس بعدی سران و میزبان آینده جنبش تعیین میگردد و رئیس کشور میزبان به مدت سه سال ریاست جنبش عدم تعهد را برعهده دارد اما عملاً این ریاست به وزیرخارجه آن کشور تفویض میگردد. با توجه به اینکه جنبش عدم تعهد دبیرخانه ندارد، کشوری که مسئولیت ریاست آن را به‌عهده می‌گیرد الزاماً باید بخش عمده‌ای از وزارت خارجه خود را به جنبش عدم تعهد اختصاص دهد تا به مسائل جنبش بپردازد. از آنجا که اعضای جنبش عدم تعهد به صورت مرتب برای پیگیری مسائل بین‌المللی در سازمان ملل با یکدیگر در ارتباط بوده و به تشکیل جلسه و رایزنی می‌پردازند، غالباً بخش عمده فعالیتهای نمایندگی دائم کشور میزبان در سازمان ملل به امور مربوط به جنبش عدم تعهد اختصاص می‌یابد. برای آسان‌تر کردن مسئولیتهای رئیس و تسهیل امور، سازوکارهای متعددی شامل گروههای کاری، گروه تماس، نیروی اقدام ۳ و دیگر کمیته‌های جنبش عدم تعهد ایجاد شده که هدف از تشکیل آنها کسب مواضع مشترک میان اعضای جنبش می‌باشد.
۲-۶ کنفرانس وزرا
کنفرانس وزرای امورخارجه عضو جنبش عدم تعهد به منظور پیگیری و اجرای مصوبات و تصمیمات اجلاس سران، ۱۸ ماه پس از اجلاس سران برگزار می‌شود. در اجلاس وزرا همچنین موضوعاتی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند مورد بررسی قرار می‌گیرند.
۳-۶- دفتر هماهنگی
با توجه به عدم وجود تشکیلات منظم و ستادی در جنبش عدم تعهد، در ابتدا جنبش صرفاً به برگزاری اجلاسهای مختلف در سطح سران و وزرای خارجه اکتفا کرد ولی به تدریج و به تجربه این نقیصه آشکار شد که امکان پیگیری مصوبات اجلاسهای مختلف که معمولاً در فواصل زمانی نسبتاً طولانی برگزار می شود وجود ندارد. مشخص نبود در صورت بروز مسائل جدید در صحنه بین‌المللی که مستلزم موضعگیری و یا اخذ تصمیم سریع است، جنبش با چه سازوکاری باید در قبال آن واکنش نشان دهد. طی اجلاسهای اول، دوم و سوم سران اقدام عملی برای رفع این کمبود صورت نگرفت تا اینکه در اجلاس چهارم تصمیم گرفته شد به منظور استمرار فعالیتهای جنبش و ایجاد هماهنگی بین جنبش و سازمان ملل متحد، ارگان جدیدی تحت عنوان دفتر هماهنگی در نیویورک تشکیل شود. دفتر هماهنگی در دو سطح شروع به کار کرد، اول در سطح نمایندگان دائم کشورها نزد سازمان ملل و دیگر اجلاس وزرای خارجه کشورهای عدم تعهد که هر سال یک بار در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل تشکیل می‌شود. دفتر هماهنگی در ابتدا ۱۷ عضو داشت، این تعداد به تدریج افزایش یافت و در دهه هشتاد میلادی به ۷۰عضو رسید اما در حال حاضر تمامی اعضای جنبش عدم تعهد عضو دفتر هماهنگی نیز می‌باشند.
۴-۶- اجلاس فوق‌العاده وزرا
در صورت لزوم و به پیشنهاد دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد، اجلاس فوق‌العاده وزرای خارجه جنبش به منظور بررسی یک موضوع خاص تشکیل میگردد که در این صورت دستور کار اجلاس وزرای خارجه صرفاً محدود به موضوع مورد نظر خواهد بود.
۵-۶- اجلاس وزرا در حاشیه اجلاس سالانه مجمع‌عمومی سازمان ملل در نیویورک
روال براین است که وزرای خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال به هنگام آغاز اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، یک اجلاس به منظور هماهنگی در خصوص موضوعات مطرح در دستور کار مجمع عمومی و مسائل مهم بین‌المللی داشته باشند. در این گردهمایی معمولاً کلیه وزرای خارجه عضو جنبش شرکت می‌نمایند.
۶- ۶ اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی
در پی تصویب گزارش کمیته متدلوژی در سال ۱۹۹۶، قبل از تشکیل اجلاس سران، اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی به منظور آماده سازی مقدمات امر، تهیه بیانیه پایانی اجلاس سران و در صورت لزوم بررسی موضوعات مهم بین‌المللی تشکیل می‌شود که آخرین آن در ماه مه ۲۰۰۶ (خرداد ۱۳۸۵) در پوتراجایا پایتخت جدید مالزی تشکیل گردید.
۷-۶- تروئیکا
اندیشه تشکیل تروئیکا متشکل از رؤسای فعلی، گذشته و آینده جنبش عدم تعهد نخستین بار در اجلاس وزرای‌خارجه جنبش در آوریل ۱۹۹۷ مطرح شد و متعاقب آن اولین جلسه تروئیکا در اجلاس ۵۲ مجمع عمومی به صورت رسمی برگزار گردید. از آن زمان در مناسبتهای مختلف تروئیکای جنبش با تشکیل جلسه و صدور بیانیه به بیان مواضع جنبش عدم تعهد مبادرت ورزیده که از جمله می‌توان به تشکیل جلسه تروئیکا متشکل از وزرای خارجه آفریقای جنوبی، مالزی و کوبا در زمستان ۱۳۸۴ در آفریقای جنوبی و صدور بیانیه در حمایت از فعالیتهای صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. (رئیس دولت های عضو عدم تعهد، ۲۰۱۲)
۸-۶- کمیته دائم همکاریهای اقتصادی
کمیته دائم همکاریهای اقتصادی در سطح وزرای‌خارجه، به منظور تقویت همکاری جنوب – جنوب، گفتگوی کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه‌یافته وارتقاء نقش سازمان ملل به ویژه مجمع عمومی درهمکاری بین‌المللی برای توسعه تشکیل شده وجلسات آن بنابرتوصیه دفترهماهنگی برگزار میگردد.
۹-۶- گروههای هماهنگی بین کشورها
غیرازکمیته دائم همکاریهای اقتصادی، تعدادی گروههای هماهنگی برای بررسی مسائل گوناگون با شرکت نمایندگان بخشهای مختلف ازکشورهای ذیعلاقه درهرمورد تشکیل گردیده که وظیفه آنها بررسی موضوع به طورتخصصی، تهیه گزارشهای مربوط وتسلیم آنها به کنفرانس‌هایی درسطوح بالاترمی‌باشد. گروههای هماهنگی که تاکنون تشکیل شده است عبارتندازگروه مواد خام، تجارت، همکاریهای پولی و مالی، صنعت، ماهیگیری، حمل و نقل، ارتباطات راه دور، مؤسسات عمومی و بهداشتی و همکاریهای فنی.
۱۰-۶- اجلاس های وزرا برای همکاری بین‌المللی در زمینه‌های مختلف
این اجلاس ها با توجه به زمینه‌های همکاری میان کشورهای عضو جنبش عدم تعهد تشکیل میگردد و شامل اجلاس وزرای فرهنگ و اطلاعات، اجلاس اتحادیه خبرگزاریهای کشورهای غیرمتعهد، اجلاس وزرای فرهنگ و آموزش عالی، اجلاس وزرای ورزش، اجلاس وزرای بهداشت، اجلاس وزرای کار، اجلاس وزرای کشاورزی و اجلاس وزرای جمعیت کشورهای غیرمتعهد می‌باشد.
۶٫۱۱ – کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و گروه ۷۷
با توجه به عضویت بسیاری از اعضای گروه ۷۷ در جنبش عدم تعهد، کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و “گروه ۷۷″ ۴ به منظور هماهنگی و اتخاذ مواضع مشترک از سوی این دو تشکل در مباحث مهم مطرح در سازمان ملل نظیر، پنجاهمین سالگرد اعلامیه هزاره و با تجدید ساختار سازمان ملل تشکیل شده است. در همین زمینه سندی تحت عنو
نظرات شما عزیزان:
